Nhà bác học Lômônôxốp

Mikhain Vaxiliêvich Lômônôxôp (1711 – 1765)

Thời đại của Lômônôxôp

Lômônôxôp ra đời vào đầu thế kỉ XVIII. Khi đó nước Nga còn là một nước phong kiến lạc hậu, nền kinh tế chủ yếu dựa vào sức lao động của nông nô, công nghiệp chưa phát triển bao nhiêu. Giáo hội giữ một vai trò then chốt trong sự phát triển văn hóa của đất nước. Hai trường đại học lớn lúc bấy giờ, học viện Kiep và học viện Maxcơva, là những trường của giáo hội, chủ yếu dạy giáo lí và triết học kinh viện, hầu như không quan tâm đến các môn khoa học tự nhiên. Trong khi đó thì ở Anh, Pháp chủ nghĩa tư bản đã hoàn thành và đã tổ chức được những Viện Hàn lâm khoa học nổi tiếng ở Pari và Luân Đôn.

Vua nước Nga lúc đó, Piôt đệ nhất (Piôt đại đế) là một người có chí hướng lớn, muốn đưa nước Nga ra khỏi cảnh lạc hậu, trì trệ, tiến lên thành một cường quốc Châu Au. Ong hiểu rằng muốn thế, phải phát triển khoa học, kĩ thuật, phải đào tạo nhân tài. Bản thân Piôt đã đi tới các nước Châu Au, đích thân học nghề đóng tầu, học cách buôn bán. Sau khi về nước, ông cử nhiều thanh niên ra nước ngoài học khoa học quân sự, học nghề kĩ sư, nghề hàng hải. Ong mở nhiều trường học kĩ thuật, cho xuất bản sách báo kĩ thuật, tổ chức Viện Hàn lâm khoa học Pêtecbua, chủ trương phát triển khoa học, kĩ thuật và tách giáo dục và khoa học ra khỏi ảnh hưởng của giáo hội.

Để nhanh chóng đi lên trong điều kiện kinh tế còn lạc hậu. Piôt chủ trương mời các nhà khoa học lớn ở Châu Au đến Viện Hàn lâm khoa học Pêtecbua, tạo cho họ những điều kiện tốt để nghiên cưú khoa học và vận dụng khoa học vào việc nâng cao nền kinh tế và tiềm lực quân sự của nước Nga. Đồng thời Piôt cũng sử dụng các nhà khoa học nước ngoài để đào tạo cán bộ khoa học trong nước.

Chủ trương sáng suốt đó của Piôt vấp phải sự chống đối của giáo hội và của giai cấp phong kiến Nga. Họ biết rằng muốn cho nước Nga có sức mạnh kinh tế và quân sự, cần phải phát triển khoa học. Nhưng họ lại sợ rằng khoa học phát triển sẽ làm nẩy nở tư tưởng duy vật, vô thần, và nhiều tư tưởng chính trị “độc hại” khác nữa. Từ 1725, sau khi Piôt mất đi, thái độ đầy mâu thuẫn đó của các tầng lớp thống trị nước Nga đã khiến họ cúi đầu sùng bái các nhà khoa học, các nhà kinh doanh nước ngoài, giao cho họ nhiều trọng trách trong bộ máy nhà nước, nhưng lại ngăn cản việc học hành của thanh niên trong nước, chặn lại trước họ con đường tiến vào khoa học. Đ6ẻ củng cố chỗ ngồi của họ, các viên chức cao cấp người nước ngoài ra sứ tung ra luận điệu rằng người Nga không thể nào trở thành nhà bác học hoặc nhà văn nghệ, và luận điệu đó được các nhà cầm quyền Nga tán thưởng và ủng hộ.

Lômônôxôp đã đi vào khoa học trong hoàn cảnh như vậy.

Con đường đi vào khoa học

Mikhain Lômônôxôp sinh năm 1711 tại một làng nhỏ ven biển phía bắc nước Nga, gần thị trấn Ackhanghen. Cha Mikhain là một nông dân làm thêm nghề đánh cá, gia đình sống đủ no. Cho đến nay tiểu sử của Mikhain Lômônôxôp vẫn còn có những chỗ chưa được biết rõ ràng.

Ở miền quê của Lômônôxôp lúc đó có nhiều người biết đọc, biết viết, thậm chí một số người còn ham đọc sách nữa. Tới năm 12 tuổi, cậu bé Mikhain đã đọc thông viết thạo, không những đọc sách đạo của giáo hội mà còn thích đọc cả các sách ngoài đời nữa. Có hai cuốn sách “ngoài đời” mà Mikhain say sưa đọc mãi nhiều lần, cuốn “Ngữ pháp” của Xmôtritxki và cuốn “Số học” của Manhixki. Đó là những cuốn sách nổi tiếng thời bấy giờ, phản ảnh được đầy đủ trình độ ngữ văn Nga và toán học thế kỉ XVIII. Chúng đã khơi dậy trong tâm hồn Mikhain lòng ham thích khoa học, và khát vọng muốn nắm vững khoa học vì khoa học tạo ra khả năng làm chủ thiên nhiên. Mikhain thấy rằng tự mình đọc sách là chưa đủ, chú bé còn muốn được đến trường học nữa. Nhưng ước mơ đó không thể thành sự thực. Quanh vùng Mikhain ở chỉ có một trường học duy nhất của giáo hội, nhưng trường đó không nhận con cái các nhà “dân hèn” vào học.

Mikhain không chịu bỏ cuộc. Năm 1730, mặc dù cha hết sức can ngăn, chàng thanh niên Mikhain 19 tuổi quyết tâm từ giã gia đình đi Maxcơva tìm nơi học tập. Với vài bộ quần áo bọc trong một chiếc khăn nhỏ móc tòng teng trên đầu chiếc gậy ngắn và một số tiền ăn đường ít ỏi, Mikhain đi bộ vượt hàng trăm kilômét để tới Maxcơva. Ở đây, cũng như ở khắp nơi trong nước Nga, con nhà “thứ dân” không được nhận vào trường đại học. Mikhain đã tìm cách khai man, tự nhận mình là con trai một nhà quý tộc, và cuối cùng đã được nhận vào học tại Học viện Maxcơva của giáo hội.

Năm năm ở học viện là năm năm sống rất gian khổ và túng thiếu. Lômônôxôp vừa đi làm thêm để kiếm tiền ăn, vừa dốc sức học hành, mong tiến sâu vào khoa học. Nhưng càng học, Lômônôxôp càng thấy chán nản vì nhà trường chỉ dạy giáo lí, kinh viện, không giúp cho anh tiến thêm được bước nào trong khoa học tự nhiên. Được biết Học viện Kiep có dạy khoa học tự nhiên, năm 1734 Lômônôxôp cố xin được biệt phái xuống Kiep một thời gian. Nhưng anh đã thất vọng quay trở về Maxcơva, vì học viện Kiep cũng chỉ dạy những “câu chữ rỗng tuấch của triết học Arixtôt”, chứng không phải là khoa học tự nhiên thực sự.

Năm 1735, một sự tình cờ may mắn đã tạo ra một bước ngoặt quan trọng trong cuộc đời Lômônôxôp. Theo chỉ thị của Nghị viện Nga, Học viện Maxcơva chọn 12 sinh viên xuất sắc nhất cho đi học tại Viện Hàn lâm khoa học Pêtecbua, Lômônôxôp được chọn trong số 12 người đó, và sau 8 tháng học tại Pêtecbua, được Viện hàn lâm cử đi học tiếp ở Đức. Lômônôxôp được học những giáo sư xuất sắc, được đào tạo chuyên về luyện kim và mỏ. Năm 1741 ông trở về Viện hàn lâm Pêtecbua công tác và năm 1745 ở tuổi 34, ông được công nhận là giáo sư hóa học, viện sĩ viện hàn lâm.

Lômônôxôp, người tổ chức nền khoa học Nga
Lômônôxôp bắt đầu cuộc đời trong một hoàn cảnh khó khăn và phức tạp. Viện hàn lâm khoa học Pêtecbua lúc đó thực sự nằm dưới sự điều khiển của chánh văn phòng Sumakhơ. Sumakhơ là một nhân viên cao cấp người Đức, hẹp hòi và thiển cận, lo cho chức vụ và quyền lợi của mình nhiều hơn là lo cho khoa học. Ong ta cản trở việc đào tạo cán bộ khoa học người Nga. Bản thân Lômônôxôp cũng đã phải khó khăn lắm mới được ông ta nhận vào công tác ở viện hàn lâm. Ong ta cũng gây trở ngại cho công tác khoa học của các viện sĩ, khiến cho nhiều viện sĩ nước ngoài nổi tiếng như Becnuli, Ơle, trước kia được Piôt đệ nhất mời tới Pêtecbua, khi đó cũng từ bỏ Pêtecbua ra đi.

Lômônôxôp đã có những hoạt động hết sức đa dạng , bản thân ông là giáo sư hóa học, nhưng ông cũng có nhiều nghiên cứu về vật lí thiên văn, địa chất, địa lí. Ong cũng nghiên cứu cả về lịch sử và ngôn ngữ học, ông sáng tác thơ và để lại nhiều bức họa, trong đó nổi tiếng nhất là các bức “chân dung Piôt” và “trận đánh Pôntava”.

Ngoài việc trực tiếp nghiên cứu khoa học, Lômônôxôp còn là một nhà hoạt động xã hội, một nhà tổ chức khoa học, đấu tranh không mệt mỏi cho việc xây dựng một nền khoa học và một đội ngũ cán bộ khoa học của nước Nga. Trong viện hàn lâm khoa học Pêtecbua, Lômônôxôp chống sự tôn sùng quá đáng các nhà khoa học nước ngoài, chống lại đích thân Sumakhơ, và bằng những hành động cụ thể, chỉ rõ sự kém cỏi của một số nhà khoa học nước ngoài trong viện hàn lâm.

Lômônôxôp đã dành nhiều công sức cho việc phát triển khoa học ở nước Nga. Một mặt, ông tích cực tổ chức và tham gia trực tiếp vào việc phổ biến các trí thức khoa học trong dân chúng. Mặt khác, ông tổ chức đào tạo cán bộ khoa học trên cơ sở mở rộng màng lưới giáo dục ở nước Nga. Ong đã bò nhiều công sức để xây dựng trường đại học tổng hợp Maxcơva, đó thực sự là trường đại học đầu tiên của nước Nga, hiểu theo đúng nghĩa của nó. Hiện nay trường đại học tổng hợp Maxcơva, mang tên Lômônôxôp là người sáng tạo ra nó, là một lò đào tạo cán bộ khoa học nổi tiếng trên thế giới và là niềm tự hào của nền khoa học Liên Xô. Vai trò của Lômônôxôp nổi bật rõ ràng trong lịch sử văn hóa Nga, và nhà thơ Puskin đáng giá rất cao tài năng nhiều mặt và cống hiến lớn lao của Lômônôxôp, đã gọi ông là “trường đại học đầu tiên của nước Nga”

Lômônôxôp, nhà khoa học lỗi lạc

Lômônôxôp đi vào khoa học trong lúc nền khoa học Nga cón rất thấp kém. Lĩnh vực nghiên cứu của ông lại rất lớn, vì với trí tuệ và nhận thức rộng rãi của mình, ông thấy rằng chỗ nào cũng có vấn đề phải nghiên cứu. Ong vừa nghiên cứu khoa học , vừa hoạt động xã hội, vừa phải đấu tranh chống những “kẻ thù của nền khoa học Nga”, tứ là tầng lớp thống trị quý tộc và tăng lữ. Sức khỏe bị hao mòn, ông mất năm 1765, khi chưa tròn 54 tuổi. Lúc còn sống, ông mới chỉ hòan chỉnh và công bố được một phần ba các công trình của mình. Hai phần ba còn lại là những ghi chép, nhận xét, những công trình dang dở, thể hiện một nhãn quan khoa học có tầm xa, đi trước thời đại của mình.

Những công trình đầu tiên của Lômônôxôp lá về hóa học. Các nhà giả kim thuật thời trung thế kỉ cố tìm cách chế ra “hoàn đá triết học” để biến đá thành vàng. Thất bại của môn giả kim thuật khiến các nhà hoá học thế kỉ XVII vạch ra cho mình một mục tiêu thực tế hơn: tìm cách pha chế các loại thuốc chữa bệnh và các chất cần thiết trong thực tế. Hoá học được gọi là một nghệ thuật, và mang nặng tính kinh nghiệm chủ nghĩa, không dựa trên một cơ sở lí luận nào.Lômônôxôp nhận xét rằng hóa học vẫn còn bị bao phủ trong bòng tối dày đặc, và những nguyên nhân thực sự của các hiện tượng kì lạ đối với ta vẫn còn là điều bí ẩn. Đó là thiếu sót lớn của hóa học thời đó. Lômônôxôp nói: “Nhà hóa học chân chính phải vừa là nhà lí thuyết, vừa là nhà thực hành”, và “trong cùng một con người, phải có một nhà hoá học khéo léo và một nhà toán học sâu sắcf”.

Lômônôxôp cho rằng chuyển động của các hạt nhỏ là cơ sở của mọi hiện tượng hóa học, vì vậy “ai muốn nắm sâu các chân lí hóa học thì phải nghiên cứu cơ học, và muốn nghiên cứu cơ học thì phải am hiểu toán học”. Trong các công trình nghiên cứu của mình, Lômônôxôp giải thích nguyên nhân của nhiệt và của tính đàn hồi của các chất khí là sự chuyển động của các hạt nhỏ li ti mà giác quan của ta không cảm giác được. Ong là một trong những người sáng lập ra thuyết cơ học về nhiệt và thuyết động học chất khí.

Trong hệ thống khoa học của Lômônôxôp, “định luật phổ biến” về sự bảo toàn giữa một vị trí quan trọng. Ong phát biểu định luật đó lần đầu tiên trong một bức thư gửi Ơle năm 1748. Ong viết: “Mọi sự biến đổi trong thiên nhiên đều diễn ra sao cho nếu thêm một cái gì vào một cái gì đó, thì phải bớt cái ấy đi ở một cái gì khác. Thí dụ như nếu thêm bao nhiêu vật chất vào một vật nào đó thì có bấy nhiêu vật chất phải bị bớt đi ở một vật khác, tôi dùng bao nhiêu giờ để ngủ thì phải bớt đi bấy nhiêu giờ để thức v.v… Vì đó là một định luật phổ biến của thiên nhiên, nên nó cũng áp dụng cả cho các quy tắc chuyển động: một vật do va chạm mà làm một vật khác chuyển động, nó mất đi bao nhiêu chuyển động của nó thì lại truyền bấy nhiêu chuyển động cho vật kia”. Mười hai năm sau, năm 1760, Lômônôxôp mới chính thức công bố định luật đó, nhưng nó cũng vẫn mới chỉ là một phát biểu định tính, chưa phải là một định luật định lượng chặt chẽ. Điều đó tất nhiên, vì thời Lômônôxôp trong cơ học chưa xác định được cái gì là số đo của chuyển động (đó là động lượng mv hay là động năng ?), trong điện họcvà từ học cũng chưa có các nghiên cứu định lượng.

Lômônôxôp đã dùng cân để nghiên cứu các phản ứng hóa học về mặt định tính. Năm 1756, ông đã thực hiện nhiều thí nghiệm và công bố kết quả như sau. Ong cho nhiều loại kim loại vào những bình gắn kín, và đốt nóng lên cho kim loại phản ứng với không khí trong bình. Ong cân cái bình trước và sau phản ứng. Kết quả là nếu không cho không khí bên ngoài lọt vào bình thì trọng lượng của bình không đổi. Đó là thí nghiệm đầu tiên trong lịch sử khoa học . dùng cân để kiểm tra định luật bảo toàn trọng lượng trong các phản ứng hóa học, Nhưng Lômônôxôp không tán thành quan điểm của Niutơn cho trọng lượng là số đo lượng vật chất (1). Vì vậy ông không coi định luật bảo toàn trọng lượng là định luật bảo toàn vật chất. Ong phân vân, không tìm ra được cách giải thích sự bảo toàn trọng lượng trong các phản ứng hóa học. Vì vậy ông chỉ mô tả các thí nghiệm, nhưng không từ đó mà phát biểu thành định luật bảo toàn trọng lượng. Định luật này về sau được Lavoadiê phát biểu khi ông nghiên cứu lí thuyết về sự cháy.

Như trên đã nói, Lômônôxôp là một trí tuệ tinh tế, đi trước thời đại mình có chỗ sớm hơn cả một thế kỉ. Những quan niệm đứng đắn của ông chưa được trình độ khoa học đương thời tán thành. Sau này, khi tiếp tục nghiên cứu những công trình còn bỏ dở của Lômônôxôp và đối chiếu chúng với những thành tựu mới nhất của khoa học, người ta mới càng thấy rõ giá trị sâu sắc của những quan niệm đó.

[justify]